1.6.08

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΓΡΑΜΜΟ



Να στέκεται “Περήφανο” µπροστά σου, να αγναντέυεις για ώρες και να µη χορταίνεις, να µαγεύεσαι στα σπάνιας οµορφιάς δάση του, να περιπλανιέσαι για ώρες στους ατελείωτους δασικούς του δρόµους, να σε βαπτίζει στις αλπικές του λίµνες, να σε ανεβάζει και πιο ψηλά εκεί που δεν τολµά η βλάστηση, να σε πηγαίνει πίσω στο χρόνο στις µαύρες και στις λευκές σελίδες της ιστορίας του...
Διαβάστε τις σκέψεις µας να ξετυλίγονται στις πλαγιές της οροσειράς, που στους πρόποδές της είναι χτισµένα και τα χωριά µας, σε ένα ερασιτεχνικό αλλά από καρδιάς αφιέρωµα...














Σαν ταπεινοί προσκυνητές στο µνηµείο της Φύσης
Η διαδροµή στο Γράµµο ποτέ δεν µπορεί να είναι µια απλή ανέµελη εκδροµή. Ο επιβλητικός ορεινός όγκος επιβάλλεται στον επισκέπτη από την πρώτη στιγµή. Η κυριαρχία της φύσης είναι απόλυτη. Δάση µε οξιές και πεύκα, µεγάλα ξέφωτα λιβάδια. Όλες οι αποχρώσεις του πράσινου, διακόπτονται µόνο από το λευκό και πολύχρωµο πέπλο των λουλουδιών. Μια πανδαισία χρωµάτων και σπάνιων φυτών απλώνεται παντού. Στο βάθος, µέχρι εκεί που φτάνει το µάτι, απλώνεται χωρίς τέλος ο χορός των κορυφογραµµών που χρωµατίζεται από το απόλυτο γαλάζιο του ουρανού.
Το ορεινό συγκρότηµα του Γράµµου έχει βόρεια απόληξη την οροσειρά της Πίνδου, απλώνεται στους νοµούς Καστοριάς και Ιωαννίνων, χωρίζοντας τη Δυτική Μακεδονία από την Ήπειρο και ταυτόχρονα την Ελλάδα από την Αλβανία. Υψώνεται µέχρι τα 2.520 µέτρα, αποτελώντας το τέταρτο ψηλότερο βουνό της Ελλάδας. Από εδώ πηγάζουν ο ποταµός Σαραντάπορος και το µεγαλύτερο σε µήκος ελληνικό ποτάµι, ο Αλιάκµονας που τροφοδοτούν µε νερό πολλές περιοχές της χώρας.
Αυτό που χαρακτηρίζει τον Γράµµο και τα γύρω βουνά είναι η ποικιλία του τοπίου. Από τις δασωµένες πλαγιές ως τα απλικά λιβάδια και από τα χαµηλά φαράγγια ως τις κορυφογραµµές, κυρίαρχο ρόλο στη διαµόρφωση του τοπίου παίζει το ιδιαίτερο γεωλογικό υπόβαθρο της περιοχής, που µε τη βοήθεια του νερού και του αέρα έχει δώσει µοναδικές διαµορφώσεις.

Η σύνθεση της χλωρίδας της περιοχής του Γράµµου είναι ιδιαίτερα πλούσια σε αριθµό φυτικών ειδών, αποτελεί πόλο έλξης για τους βοτανικούς επιστήµονες, και χαρακτηρίζει τα οικοσυστήµατα ως ιδιαίτερα σηµαντικά σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Έως σήµερα, στην περιοχή, έχουν βρεθεί 650 taxa (γένη, είδη, υποείδη) που κατανέµονται σε 79 οικογένειες, ενώ λεπτοµερέστερες έρευνες αναµένεται να αυξήσουν κατά πολύ τους αριθµούς αυτούς. Δεκάδες από αυτά είναι σπάνια ή σηµαντικά ενώ 21 είναι ενδηµικά του Γράµµου, της βόρειας Πίνδου ή της ευρύτερης περιοχής. Ανάλογα µε τις επιµέρους επικρατούσες κλιµατικές, εδαφικές, τοπογραφικές συνθήκες, την ιστορία και τις ανθρώπινες επιδράσεις, παρατηρούνται διάφοροι τύποι βλάστησης και οικοτόπων, που χαρακτηρίζουν τα είδη της χλωρίδας και της πανίδας που συναντώνται στους οικοτόπους αυτούς. Στην πλούσια χλωρίδα του Γράµµου εκτός από τα έλατα και την µαύρη πεύκης, συµπεριλαµβάνονται και 3.000 είδη µανιταριών. Ο Γράµµος ήταν ένας ξεχασµένος ορεινός όγκος, φορτισµένος µε τις µνήµες του Εµφύλιου Πολέµου. Μετά όµως από τις πρόσφατες καταγραφές και µελέτες για το φυσικό περιβάλλον του αναγνωρίστηκε η οικολογική και αισθητική του αξία, ώστε σήµερα να συµπεριλαµβάνεται στις σηµαντικότερες φυσικές περιοχές στην Ελλάδα και στο δίκτυο «Natura 2000» της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Μεγάλης επίσης οικολογικής σηµασίας είναι τα εκτεταµένα φυσικά ώριµα δάση. Τα µικτά δάση σε ορισµένες περιοχές είναι σχεδόν ανεπηρέαστα, καθώς έµειναν εκτός εκµετάλλευσης για πολλές δεκαετίες µετά τον Εµφύλιο λόγω του φόβου των ναρκοπεδίων και της εγκατάλειψης της περιοχής από τους ανθρώπους.
Στις επόµενες παραγράφους γίνεται αναφορά των “Τύπων των φυσικών οικοτόπων” όπως αυτοί έχουν αναγνωριστεί και καταγραφεί από µελέτες που έγιναν για την ευρύτερη περιοχή του Γράµµου:
α. Ορεινή και υποορεινή ζώνη βλάστησης
1 Διαπλάσεις µε Juniperus communis σε χερσότοπουςή ασβεστόφιλους λειµώνες.
2. Οικότοποι δασών οξιάς:
α. Δάση οξιάς της φυτοκοινωνίας Luzulo - fagetum.
β. Δάση οξιάς µε Illex και Taxus, πλούσια σε επίφυτα.
γ. Δάση οξιάς της φυτοκοινωνίας Asperulo - Fagetum.
δ. Υποαλπικά δάση οξιάς µε Acer και Rumex arifolius.
3. Δάση σε χαράδρες της φυτοκοινωνίας Tillio - Acerion.
4. Ελληνικά δάση - στοές µε σκλήθρο.
5. Δάση µακεδονικής δρυός.
6. Θερµόφιλα φυλλοβόλα δρυοδάση της Βαλκανικής.
7. Ελληνικά δάση οξιάς µε Abies borisii-regis.
8. Θαµνώνες µε ιτιές της Βαλκανικής.
9. Δάση στοές µε Salix alba και Populus alba.
10. Δάση ανατολικού πλατάνου.
11. Δάση µαύρης πεύκης.
12. Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά πεύκα της Μεσογείου, συµπεριλαµβανοµένων των Pinus mugo και Pinus leucodermis
13. Μικτά δάση οξιάς - µαύρης πεύκης.
14. Μικτά δάση οξιάς - ελάτης - µαύρης πεύκης.
15. Μικρές ορεινές υδατοσυλλογές. Τέλος στην ευρύτερη περιοχή συναντώνται, µε χαµηλή αντιπροσωπευτικότητα, και δάση Καστανιάς, και δάση µε Abies borisii-regis.
Β. Αλπική και υπαλπική ζώνη βλάστησης
Το ορεινό συγκρότηµα Γράµµου – Αρένων είναι ο χώρος της πιο εκτεταµένης εξάπλωσης αλπικών και υποαλπικών οικοσυστηµάτων στην Ελλάδα. Μέσα σ’ αυτή την έκταση παρουσιάζεται µια ποικιλία ενδιαιτηµάτων που οφείλεται κυρίως στην ποικιλοµορφία των οικολογικών συνθηκών. Η υγρασία αποτελεί σηµαντικό παράγοντα δηµιουργίας ιδιαίτερων οικολογικών συνθηκών για τη βλάστηση, σε θέσεις της περιοχής που διατηρείται µόνιµα σε υψηλά επίπεδα (κάθυγρες θέσεις, ορεινοί ποταµοί, ορεινοί υγρότοποι). Η ποικιλία των βιοτόπων που προκύπτουν
από τις παραπάνω παραµέτρους και από το γεωλογικό υπόβαθρο έχουν ως αποτέλεσµα την εµφάνιση ιδιαίτερων τύπων οικοτόπων της αλπικής – υποαλπικής ζώνης, µε τους οποίους συνδέονται άµεσα, και συχνά κατά αποκλειστικότητα σπάνια και ενδηµικά είδη χλωρίδας.
1. Αλπικά και υποαλπικά χέρσα εδάφη.
2. Ενδηµικές οροµεσογειακές διαπλάσεις µε ακανθώδεις θάµνους.
3. Αλπικοί ασβεστόφιλοι λειµώνες.
4. Χλοώδεις διαπλάσεις µε Nardus, ποικίλων ειδών, σε πυριτιούχα υποστρώµατα των ορεινών ζωνών (και υποορεινών ζωνών της ηπειρωτικής Ευρώπης).
5. Υδροχαρείς οικότοποι.
6. Επιπλέουσα βλάστηση υδροχαρών φυτών των υποορεινών ποταµών.
7. Αλκαλικοί χαµηλοί τυρφώνες.
8. Λιθώνες της Βαλκανικής χερσονήσου.
9. Χασµοφυτική βλάστηση ασβεστολιθικών βραχωδών πλαγιών.
Γ. Αγροτικοί και αγροδασικοί οικότοποι Η διάκριση του αγροτικού τοπίου σε διαφορετικές ενότητες έχει ιδιαίτερη σηµασία για την πανίδα της περιοχής. Τα διαφορετικά περιβάλλοντα, ανάλογα µε τον τύπο και την έκταση των εκµεταλλεύσεων και την δοµή της εναποµένουσας φυτικής βλάστησης, διαµορφώνουν διαφορετικές συνθήκες για την πανίδα. Ιδιαίτερα για τα αµφίβια - ερπετά και για την ορνιθοπανίδα προκύπτουν εµφανείς διαφορές στην χρήση αυτών των τύπων οικοτόπων.
Από τους πρόποδες µέχρι και την κορυφή µπορούµε να ξεχωρίσουµε τέσσερις βασικές ζώνες βλάστησης:
Χαµηλά, η παραποτάµια βλάστηση, µε κυρίαρχα είδη τα σκλείθρα και τις ιτιές. Σε κάποιες χαράδρες αναπτύσσονται και ιδιαίτεροι συνδυασµοί απαιτητικών φυλλοβόλων, όπως είναι τα σφενδάµια, οι φτελιές, οι φλαµουριές, οι ιπποκαστανιές οι λεπτοκαρυές και οι οστριές.
Ψηλότερα, αναπτύσσεται η ζώνη της δρυός, που σχηµατίζει θαµνώνες ή χαµηλά δάση µεικτά µε άλλα φυλλοβόλα.
Πάνω από τα 1.000 µέτρα βρίσκονται τα πυκνά δάση, όπου κυριαρχεί η µαύρη πεύκη, η οξιά, η ελάτη και το ρόµπολο. Ιδιαίτερη οικολογική αξία έχει το µεικτό δάσος οξιάς και κωνοφόρων του Φλάµπουρου, το οποίο δεν έχει υποστεί ποτέ καµία δασική εκµετάλλευση και έχει ενταχθεί στον κατάλογο Βιογενετικών Αποθεµάτων του Συµβουλίου της Ευρώπης.
Στις περιοχές µε υψόµετρο πάνω από 1.500 µέτρα έχουµε χιόνι πολλούς µήνες το χρόνο. Εκεί σχηµατίζονται εκτενή αλπικά λιβάδια, πολύτιµοι θερινοί βοσκότοποι και καταφύγια σπάνιας ποώδους χλωρίδας. Το γυµνό από δενδρώδη βλάστηση αλπικό τοπίο, είναι ένα από τα µοναδικά και σε τόσο µεγάλη έκταση στη χώρα µας.
Στα αλπικά λιβάδια βρίσκονται µικρές και σπάνιες αλπικές λίµνες. Η Γκίστοβα ή Αλπική Λίµνη του Γράµµου στα 2.350µ., είναι η ψηλότερη από κάθε άλλη ορεινή λίµνη στην Ελλάδα, στις λίµνες αυτές ζουν τρία είδη τρίτωνα ή “ψάρια µε πόδια” ο λοφιοφόρος, ο αλπικός και ο κοινός.
Η εναλλαγή του ανάγλυφου άλλοτε µε ήπιες και άλλοτε µε απότοµες κλίσεις, γεµάτο µε αγριολούλουδα και τρεχούµενα νερά σε βραχώδεις σχηµατισµούς αναδεικνύουν ένα τοπίο ανεκτίµητης οµορφιάς πέρα από κάθε φαντασία.
Οσον αφορά στην πανίδα, στα ποτάµια της περιοχής φιλοξενούνται 15 είδη ψαριών, όπως πέστροφες, κεφαλόπουλα, τσιρώνια, γοουρουνοµύτες, γυφτόψαρα, χέλια κ.ά., Σήµερα ο Γράµµος συµπεριλαµβάνεται στις σηµαντικές περιοχές για τα πουλιά στην Ελλάδα, σύµφωνα µε τις καταγραφές της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας και του BirdLife International. Στην πλούσια πτηνοπανίδα του Γράµµου περιλαµβάνονται 142 είδη πουλιών. Ξεχωρίζουν 21 αρπακτικά πουλιά, όπως το σπάνιο διπλοσάινο, ο πετρίτης, ο λιβαδόκιρκος, το µαυροκιρκίνεζο, ο χρυσαετός, ο φιδαετός, ο σταυραετός και ο µικρός γύπας ασπροπάρης, καθώς επίσης και δασικά είδη όπως οι δρυοκολάπτες από τους οποίους υπάρχουν όλα τα είδη αυτής της ζώνης εξάπλωσης, η πετροπέρδικα, και ο κούρκος .
Οι βραχώδεις ορθοπλαγιές φιλοξενούν το αγριόγιδο, το Ευρωπαϊκό είδος αντιλόπης, που απειλείται σοβαρά. Στο Γράµµο µε 40 – 45 άτοµα υπάρχει το 10% του πληθυσµού της χώρας µας. Η παρουσία σηµαντικών πληθυσµών της καφέ αρκούδας, ενός από τα πλέον απειλούµενα άγρια θηλαστικά της Ευρώπης, αποτελεί έναν από τους βασικούς λόγους που ο Γράµµος εντάχτηκε στο δίκτυο «NATURA 2000». Οι έρευνες που έγιναν στην περιοχή (µε καταγραφή ιχνών, ραδιοπαρακολούθηση και αυτόµατη φωτογράφηση) έδειξαν έναν πληθυσµό περίπου 20 ατόµων το 1/10 του Ελληνικού πληθυσµού. Το βουνό αποτελεί τη φυσική δίοδο σύνδεσης των υποπληθυσµών της καφέ αρκούδας της Πίνδου µε τους πληθυσµούς Βαλκανικών χωρών.



Στα δάση του συναντώνται σταθεροί πληθυσµοί κι άλλων µεγάλων θηλαστικών εκτός της αρκούδας: βίδρες, που αποτελούν «δείκτες» της καθαρότητας των ρεµάτων της περιοχής και σήµερα θεωρούνται ένα από τα σπανιότερα και πιο απειλούµενα θηλαστικά της Ευρώπης , λύκοι, αγριόγατες, ζαρκάδια, αγριογούρουνα κ.ά. Αντίθετα, φαίνεται να έχουν χαθεί από την περιοχή τα ελάφια και οι λύγκες. Για το τελευταίο αιλουροειδές, υπάρχει ελπίδα επανεµφάνισης. Ακόµα εντοπίζονται δύο είδη ερπετών που εµφανίζουν εδώ τη νιότερη εξάπλωσή τους στην Ευρώπη, η αµµοσαύρα και η αλπική οχιά.
Αλλά ότι και τα λόγια να περιγράψουν, ότι και οι φωτογραφίες να δείξουν αυτό που µένει τελικά είναι το προσωπικό βίωµα του καθενός όταν ψηλαφίζουµε από κοντά τις οµορφιές ενός τέτοιου τόπου.
Και ειδικότερα για µας, που καταγόµαστε από τα µέρη αυτά, είναι επιτακτική ανάγκη να τον νιώσουµε, να ακούσουµε τη φωνή του. Και µε όλη µας την δύναµη να τον προστατέψουµε, να φροντίσουµε να κλείσουµε τις πληγές του από τις πρόσφατες φωτιές αλλά όχι µε µεγαλύτερες “πληγές”.
Να µπορούµε να έχουµε σαν προσκύνηµα ένα µνηµείο της φύσης και όχι ένα ακόµα µνηµείο “...πολιτισµού”



Για την ιστορία
(Kαι σε καµία περίπτωση «για να µείνει στην ιστορία»)
Όρος Γράµµος (και πέριξ)
Θέµα των ακολούθων παραγράφων είναι η καταγραφή των ιστορικών στοιχείων που σχετίζονται µε το όρος Γράµµος. Προκειµένου να αποδοθεί µία πληρέστερη εικόνα, εκτιµούµε ότι καλύτερο θα ήταν να µην περιοριζόµασταν αυστηρά στα όριο της έκτασης του βουνού. Στόχος δεν είναι να αποδοθεί η ιστορία απόλυτα επιστηµονικά και λεπτοµερέστατα, άλλωστε δεν µπορούµε να κάνουµε κάτι τέτοιο, αλλά να αναπτύξουµε µία ερασιτεχνική καταγραφή διαφόρων ιστορικών στοιχείων όλων των εποχών. Αφού οριοθετηθεί και περιγραφεί πρώτα η περιοχή, θα διαχωριστεί η διάρκεια των ετών σε διάφορες περιόδους και θα αναφερθούν όσα στοιχεία συγκεντρώσαµε σχετικά µε την κάθε µια.
Για να µιλήσει, λοιπόν, κανείς για την ιστορία ενός τόπου, καλό θα ήταν πρώτα να ξέρει πού είναι αυτός ο τόπος. Ξεκινάµε, λοιπόν, χωροθετώντας το θέµα µας. Το όρος Γράµµος (τρίτη ψηλότερη κορφή στην Ελλάδα: 2520µ.) βρίσκεται στην οροσειρά της Πίνδου, βόρεια θα λέγαµε. Νότια βρίσκεται το όρος Σµόλικας (2637µ.) και η Τύµφη (2497µ.), ανατολικά το όρος Βόιο (1802µ.), και πιότερο ανατολικά (και λίγο βόρεια) βλέπουµε το όρος Βέρνο ή Βίτσι (2128µ.). Οι υδάτινες οδοί που ρέουν στην περιοχή είναι ο ποταµός Αλιάκµονας, που πηγάζει εκ του Γράµµου και εξέρχεται δυτικά αυτού, και ο παραπόταµος του Αωού, Σαραντάπορος, που πηγάζει από τους νοτιότερους όγκους του Γράµµου και ορίζει ένα νότιο σύνορο του βουνού. Από πολιτική άποψη, το όρος βρίσκεται στα σύνορα µεταξύ της Ελλάδας και της Αλβανίας, ενώ µοιράζεται στους νοµούς Ιωαννίνων και Καστοριάς. [1,2]
Πολύ πολύ παλιά ...
Ανατολικά της κορφής του όρους Βόιου, πλησίον του σηµερινού χωριού Νόστιµο (920µ.) και εντός της ευρύτερης περιοχής του Άργους Ορεστικού, βρίσκεται ένα απολιθωµένο δάσος ηλικίας 15 - 20 εκατοµµυρίων ετών. Στο δάσος απαντώνται τροπικά και υποτροπικά φυτά, αλλά στην περιοχή θα βρει κανείς και θαλάσσια απολιθώµατα (αστερίες, µύδια, κοχύλια, σαλιγκάρια), όπως και ζωικής προέλευσης.
Χαρακτηριστικότερα ευρήµατα είναι δύο δόντια, το ένα ενός φυτοφάγου ζώου και το έτερο ενός καρχαρία, που υπολογίζεται ότι είχε µήκος 20-25 µέτρα. Τα δόντια περιµένουν τους περίεργους στο µικρό µουσείο του απολιθωµένου δάσους στο χωριό [3]. Από την άλλη, και µε βάση την «ανάπτυξη» της θερµοκρασίας του πλανήτη και την «ανύψωση» της στάθµης της θάλασσας, παίζει να αποδειχθεί ότι τα εκθέµατα του µουσείου έρχονται από το µέλλον και ουχί παρελθόθεν.
Λιγότερο πολύ παλιά...
Οι ορεινές οντότητες έχουν συνδεθεί άµεσα µε την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ας θεωρήσουµε ένα ευρύτατο πλαίσιο που καλύπτει την εξέλιξη του προϊστορικού ανθρώπου και τις ανάγκες του. Μπορούµε να παρατηρήσουµε σε αυτό τη θεοποίηση των βουνών (όπως και τα ποτάµια), έπειτα την θεώρηση των κορυφών τους ως κατοικία των θεών. Από την άλλη, οι ορεινοί όγκοι, µε την πλούσια χλωρίδα και πανίδα των και µε τις σπηλιές τους, θέτουν κατάλληλο περιβάλλον για µία καλύτερη ζωή ενός προϊστορικού ανθρώπου, που οδηγεί µε τη σειρά της στην εξέλιξη της κοινωνίας. Επιγραµµατικά, κατά τη νεολιθική εποχή (στο περίπου: 7000 π.Χ. - 3000 π.Χ.) τα βουνά λειτουργούσαν ως µήτρες του ανθρωπίνου πολιτισµού.
Το όρος του Γράµµου δεν είναι το πιο προσεκτικά και ενδελεχώς µελετηµένο. Η θέση του (µακριά από αστικά κέντρα) και το άγριο της µορφολογίας του καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολες τις σχετικές µελέτες. Όµως, ευρήµατα, τόσο επόµενων εποχών, όσο και γύρω περιοχών, καταδεικνύουν ότι πληθυσµοί κατοικούσαν στην περιοχή εκείνα τα χρόνια. Ένας οικισµός της εποχής αυτής, που έχει ανακαλυφθεί, είναι αρκετά ανατολικότερα του Γράµµου, η Νέα Νικοµήδεια, κοντά στη Βέροια και πλησίον της κοίτης του Αλιάκµονα και υπολογίζεται ότι χτίστηκε το 6200 π.Χ. περίπου [4]. Πλησιέστερα, στη λίµνη της Καστοριάς, προς το όρος Βέρνο, βρίσκεται, δε, ένας παραλίµνιος οικισµός που χρονολογείται από το 5500 π.Χ. [3].
Τότε όταν λέµε αρχαία...
Σηµαντικότερος αρχαιολογικός τόπος της ευρύτερης περιοχής είναι η Δωδώνη (µαντείο και θέατρο και ιερό). Ανήκει στην περίοδο του Χαλκού (3000 π.Χ. και δώθε, περίπου µέχρι το 1000 π.Χ.). Βρίσκεται αρκετά νοτιότερα του Γράµµου βέβαια οπότε γιατί το αναφέρουµε; Η εµβέλειά του ήταν πανελλήνια, οπότε το µέγεθός του θεωρούµε ότι επηρεάζει και τους γειτνιάζοντες τόπους. Πιο ειδικά, στην περιοχή του Γράµµου µελέτες έχουν δείξει ανθρώπινη παρουσία και οικισµούς από το 2000 π.Χ.
Στα επόµενα χρόνια υπάρχει µια σειρά πολιτισµών που επικρατούν τόσο στον Γράµµο, όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Επιγραµµατικά αναφέροντάς τους έχουµε µία λίστα που ξεκινά από τους Μολοσσούς, συνεχίζει µε τους Μακεδόνες, και γνωρίζει τη µέγιστη ακµή µε τον Πύρρο. Ακολουθεί η κυριαρχία των ρωµαίων και διαφόρων άλλων πολιτισµών µέχρι να έρθει και η σειρά του βυζαντίου να ενσωµατώσει την περιοχή [5].
Μετά Χριστού εποχή...
Τα σηµερινά χωριά του Γράµµου αρχίζουν την ιστορία τους την περίοδο από τα τέλη της πρώτης χιλιετίας µ.Χ. µέχρι τα µέσα της δεύτερης. Χαρακτηριστικά σχετικά µε το χωριό της Καστάνιανης εικάζεται ότι χτίστηκε περί του 7ου αιώνα µ.Χ., αλλά σε διαφορετική από τη σηµερινή του θέση. Τον 10ο αιώνα ξαναφτιάχτηκε στη θέση Μαλνίτσα και αφού καταστράφηκε από επιδροµές ξαναχτίστηκε στη σηµερινή του θέση το 1018, όπως µαρτυρά η εντοιχισµένη πλάκα στην εκκλησία της Παναγίας. Η νέα θέση αποδείχθηκε ότι παρείχε στο χωρίο πολύ καλή προστασία αφού του επέτρεψε να διατηρηθεί µέχρι σήµερα. Τόσο γύρω από την Καστάνιανη όσο και γύρω από όλα τα χωριά της περιοχής φτιάχνονταν σε υψώµατα εκκλησίες µε πολεµίστρες που λειτουργούσαν ως φρούρια από επιδροµές διαφόρων λαών, όπως και για την έγκαιρη ειδοποίηση των κατοίκων των γύρω περιοχών [6]. Τους επόµενους αιώνες συνεχίζεται το χτίσιµο και άλλων χωριών στην περιοχή και ενοποιούνται διάφοροι µικρότεροι οικισµοί µε αποτέλεσµα να σχηµατίζονται τα σηµερινά χωριά, όπως το Κάντσικο ή Δροσοπηγή [7].
Η βασική δραστηριότητα των κατοίκων του Γράµµου, και της γύρω περιοχής φυσικά, την εποχή αυτή ήταν το χτίσιµο. Δουλεύοντας την πέτρα, που είναι άφθονη στο βουνό, έκτιζαν οικίες, δηµόσια κτήρια και, το σηµαντικότερο ίσως όλων, γέφυρες. Οι γέφυρες ήταν µία αναγκαιότητα στη µορφολογία του Γράµµου και των ορεινών περιοχών γενικότερα προκειµένου να συνδεθούν οι κοινότητες των ανθρώπων. Οι τοξωτές γέφυρες, ειδικά, αποτελούν χαρα-κτηριστικότατο δείγµα της αρχιτεκτονικής της περιοχής. Οι ντόπιοι, σχηµάτιζαν οµάδες εργασίας (µπουλούκια), και περιόδευαν στις γύρω περιοχές παρέχοντας υπηρεσίες χτισίµατος [8].
Αυτά τα χρόνια χτίζονται πολλές ιερές µονές και µοναστήρια στην περιοχή και µερικές σώζονται ακόµα. Η αρχιτεκτονική τους ξεχωρίζει καθώς ήταν η ειδικότητα του ντόπιου πληθυσµού. Ως παράδειγµα αναφέρεται το µοναστήρι της Παναγίας της Μολυβδοσκέπαστου.
Η παράδοση αναφέρει ότι χτίστηκε τον 7ο αιώνα µ.Χ. από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο τον Πωγωνάτο.
Ένας αιώνας πίσω.


Οι συµφωνίες µετά την λήξη των βαλκανικών πολέµων, το 1913, έθεσαν τον Γράµµο στα σύνορα της Ελλάδος [9]. Η ακραία του θέση στην ελληνική επικράτεια οδήγησε να είναι ο χώρος όπου θα διαδραµατίζονταν πολλά γεγονότα της νεότερης ιστορίας. Την 28η Οκτωβρίου του 1940 οι ιταλικές δυνάµεις εισέβαλαν στην ελληνική επικράτεια. Από το όρος Γράµµος σχεδιάστηκε να περάσει η Τρίτη Ιταλική Μεραρχία Αλπινιστών, που έφερε το όνοµα Τζούλια. Από την ελληνική πλευρά, η εισβολή αντιµετωπίστηκε, επιτυχώς, µε τις εντολές του στρατηγού Κωνσταντίνου Δαβάκη. Αρχικώς, οι ελληνικές δυνάµεις υπεχώρησαν και η µεραρχία Τζούλια έφτασε βορειότερα του Μετσόβου. Τότε, µε την προσθήκη ενισχύσεων στην ελληνική δύναµη, άρχισε µία αντεπίθεση που οδήγησε στην περικύκλωση των ιταλικών δυνάµεων και την τροπή τους σε φυγή. Μία λεπτοµέρεια είναι ότι κατά τη διάρκεια της αντεπίθεσης και πλησίον του χωριού Κάντσικο, στον Προφήτη Ηλία, ο Κ. Δαβάκης τραυµατίστηκε [10]. Το όρος του Γράµµου, συνεπώς, έµελλε να αποδειχθεί το πρώτο πεδίο µάχης στο οποίο ηττήθηκαν οι δυνάµεις του άξονα κατά τον δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο.
Η πλέον γνωστή ιστορική στιγµή του όρους είναι οι πολεµικές του Εµφύλιου Πολέµου. Δύο µεγάλες µάχες έλαβαν χώρα στον Γράµµο. Το καλοκαίρι του 1948 ο δηµοκρατικός στρατός είχε συγκεντρωθεί στο όρος του Γράµµου. Ο τακτικός στρατός υπερείχε κατά πολύ σε δυνάµεις και ανάγκασε τον αντίπαλό του σε υποχώρηση. Στη µάχη του 1948 χρησιµοποιήθηκαν πειραµατικά και για πρώτη φορά οι εµπρηστικές βόµβες ναπάλµ [11]. Το πείραµα ήταν επιτυχές. Ο δηµοκρατικός στρατός κάνοντας ένα ελιγµό, που από στρατηγική άποψη αποδείχθηκε αξιολογότατος, υποχώρησε προς το όρος Βίτσι περιορίζοντας τις απώλειες του. Ένα χρόνο µετά, τον Αύγουστο του 1949, στο ίδιο πεδίο µάχης, ο τακτικός στρατός κατάφερε να µην αφήσει καµία οδό διαφυγής στον δηµοκρατικό στρατό, ο οποίος υποχρεώθηκε σε αποχώρηση από την ελληνική επικράτεια, προς Βορρά.
Ο ειδικός φόρος που πλήρωσε η περιοχή στον Εµφύλιο Πόλεµο, είναι σηµαντικός ως προς την εξέλιξη του τόπου. Σε κοινωνικό επίπεδο ο εθνικός διχασµός πλήγωσε τα χωριά βαρύτατα µειώνοντας τον πληθυσµό τους και σε περιπτώσεις οδήγησε στην ερήµωσή τους. Σε συνδυασµό φυσικά µε άλλους κοινωνικούς παράγοντες, στη µετεµφυλιακή εποχή πολλοί κάτοικοι των χωριών του Γράµµου, και πολλών άλλων περιοχών της Ελλάδος αναγκάστηκαν να µεταναστεύσουν.
Σήµερα.
Σήµερα; Αφού γράφουµε και καλά ιστορικά στοιχεία! Ποια είναι η σηµερινή ιστορική κατάσταση στον Γράµµο; Ή, πιο σωστά, αν γράφαµε αύριο την ιστορία του Γράµµου, τι θα γράφαµε για το σήµερα; Ο Γράµµος είναι όρος ανεξερεύνητο και παρθένο. Η φυσική του οµορφιά το καθιστά αξιολογότατο στόχο επίσκεψης. Βρίσκεται σχετικά µακριά από αστικά κέντρα και αυτό το έχει γλιτώσει, µέχρι τώρα, από τον βιασµό της µαζικής ανθρώπινης παρέµβασης. Τα χωριά του επιβιώνουν, όσα επιβιώνουν, το καταφέρνουν,
κατά κύριο λόγο, µέσα από τις πολύ επίµονες προσπάθειες λίγων ηλικιωµένων. Οι περιορισµένες θέσεις εργασίας αποτρέπουν τους νεότερους να ζήσουν στον τόπο.
Αύριο;
Το απροστάτευτο όρος είναι ιδανική λεία για διεθνή συµφέροντα επιθετικής και µη αναστρέψιµης εκµετάλλευσής του. Η µετατροπή του σε θέρετρο για πολυτελείς διακοπές είναι µια εξέλιξη που θα φέρει τα αντίθετα από αυτά που οι υποστηρικτές της υπόσχονται. Στόχος µας θεωρούµε ότι πρέπει να είναι η, κατά το δυνατόν, µη παρεµβατική ανάπτυξη του τόπου, και η ανάδειξη της ιστορικής και φυσικής αξίας του.
Επίλογος
Απολογούµαστε για ενδεχόµενες ανακρίβειες ή ψεύδη που ενδεχοµένως να αναφέρονται στο άνωθεν κείµενο. Δυστυχώς, η επιστηµονική µας ανεπάρκεια στον χώρο της ιστορίας µας επιτρέπει µία µόνο ερασιτεχνική δουλειά µη πλήρως εµπεριστατωµένη. Θα θεωρούσαµε πολύ θετική κίνηση την αποστολή στοιχείων και γνωµών που διαφωνούν ή συµφωνούν µε τα προαναφερθέντα και θα ευχαριστήσουµε πολύ όποιον το κάνει. Ο,τιδήποτε σταλεί θα γίνει µέρος της επόµενης έκδοσης του περιοδικού.
Στόχος του κειµένου ήταν η αναφορά σε ιστορικά στοιχεία που µπορεί να είναι άγνωστα σε πολλούς και µπορεί να προκαλέσουν το ενδιαφέρον στους αναγνώστες του. Το όρος Γράµµος, όπως και κάθε περιοχή του πλανήτη, έχει τη δική της ειδική ιστορία και η γνώση της µπορεί να µας οδηγήσει σε µία καλύτερη σύνδεση µε τον τόπο και αντίληψη αυτού.

Πηγές (ή από που κλέβουµε):
[1] Οργάνωση Αρκτούρος, http://www.arcturos.gr
[2] Βικιπαίδεια, «η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια», http://el.wikipedia.org/wiki/Γράµµος
[3] Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Καστοριάς, http://www.kastoria.gr/
[4] Επίτοµο λεξικό της Ελληνικής Έκδοση: ΤΟ ΒΗΜΑ, 2004, Βαγγέλης Δρακόπουλος - Γεωργία Ευθυµίου, http://www.phys.uoa.gr/~nektar/history/historia_abstract.htm
[5] Ελληνική περιφέρεια Ηπείρου, http://www.epirus.gov.gr/epirus/history.html
[6] Σωτ. Τουφίδης, “Η Κόνιτσα και τα χωριά της”
[7] Θωµάς Μουκούλης, 2-12-2003, http://www.drosopigi.com/istoriko.htm
[8] Εθνολογικό Μουσείο Ηπειρωτών Μαστόρων, Πυρσόγιαννη
[9] Μαρία Ρεπούση, Χαρά Ανδρεάδου, Αριστείδης Πουταχίδης, Αρµόδιος Τσίβας, «Ιστορία ΣΤ’ Δηµοτικού. Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια», Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
[10] Βικιπαίδεια, «η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια», http://el.wikipedia.org/wiki/Κωνστιαντίνος_Δαβάκης
[11] Νικόλας Αθ. Λαζόπουλος, “Η Μάχη των Συνόρων”.